“TUSSEN” • Forensisch Psychiatrische Afdeling • Brussel, Kuregem

Afstudeerproject van Dave Oorschot aan de Academie van Bouwkunst Rotterdam

Aanleiding

De laatste jaren komen tbs-klinieken regelmatig (slecht) in het nieuws. Zo waren er onder anderen een aantal onttrekkingen van het tbs-systeem en is België in het nieuws geweest doordat daar het systeem pas kort geïntroduceerd is. Dit is voor mij aanleiding geweest om het systeem, de daarbij behorende gebouwen en de maatschappelijke problemen te gebruiken voor de formulering van mijn afstudeeropgave.

Geen wisselwerking tbs-patiënt en maatschappij

Nagenoeg alle huidige tbs-klinieken, in zowel Nederland als België, zijn buiten de stad gebouwd. Ze staan letterlijk en figuurlijk buiten de maatschappij. Dit sluit aan bij de algemeen geldende publieke opinie dat de patiënt gevaarlijk is en weggestopt moet worden. Dat is een gemiste kans, omdat de fysieke en emotionele afstand tussen patiënt en maatschappij hierdoor toeneemt. In deze opgave beschouw ik de tbs-patiënten als integraal onderdeel van onze samenleving. Ik ga ervan uit dat voor de behandeling een duidelijke functionele en fysieke koppeling met het dagelijkse stedelijke leven een meerwaarde is. Daarom de ambitie om een kliniek te ontwerpen die een relatie aangaat met de stad en daarmee een integraal onderdeel is van de maatschappij.

Vormgeven van overgangen

Huidige tbs-klinieken zijn ontworpen vanuit veiligheid, flexibiliteit en uniformiteit. Dit resulteert in anonieme en autonome gebouwen. De vormgeving is met name gebaseerd op controle en logistiek Dat is jammer, omdat een dergelijk gebouw geen bijdrage levert aan de connectie met de maatschappij en het therapeutische proces van de patiënten. Het is mijn ambitie om een kliniek te ontwerpen waarvan de verbindingen en overgangen tussen patiënt, verzorger en de omgeving/maatschappij op elkaar worden afgestemd. De ontwikkeling van een passende architectonische taal is derhalve een belangrijk onderdeel van deze opgave.

Programma van Eisen: de FPA

Bij een kliniek die zowel fysiek als functioneel is geïntegreerd in het stedelijk weefsel is het type van belang. Een ‘forensisch psychiatrische afdeling’ is een volwaardige tbs-kliniek die binnen het tbs- systeem aangeduid wordt als FPA. Deze past goed in de stad, want binnen de FPA worden patiënten behandeld die het minste risico’s bezitten qua herhalingsgevaar, hanteerbaarheid en behandelbaarheid. Voorkomende problematiek van patiënten binnen deze kliniek is schizofrenie, persoonlijkheidsstoornissen, verslaving en een grote groep heeft een verstandelijke beperking. Binnen het gebouwtype FPA worden drie afdelingen onderscheiden: de gesloten afdeling observatie en oriëntatie (high-care), de gesloten afdeling intensieve behandeling (medium-care) en de open afdeling resocialisatie (low-care). Elke afdeling behoeft een eigen veiligheids-/controleniveau. Ook heeft elke afdeling zijn eigen eisen wat betreft de hoeveelheid prikkels waaraan patiënten worden blootgesteld.

Het programma is circa vijfduizend vierkante meter groot en omvat zes afdelingen van acht personen per afdeling.

"TUSSEN" • Forensisch Psychiatrische Afdeling • Brussel, Kuregem • Dave Oorschot

Locatie: Kuregem te Brussel

Als gevolg van een forse capaciteitsuitbreiding in de voorgaande jaren en het sterk afnemende aantal opleggingen tbs, is in Nederland het aantal patiënten aanzienlijk afgenomen. Daarentegen staat het tbs-systeem van België in de steigers, omdat België door Europa op de vingers is getikt voor inhumane omstandigheden in overvolle gevangenissen. Recent is een tbs-kliniek gebouwd in Gent en Antwerpen, maar is er nog geen tbs-kliniek voorzien in Brussel. Brussel is daarom een uitstekende locatie.

De gekozen locatie is de wijk Kuregem, midden in de stad Brussel. Het is een programmatisch en sociaal divers stuk stad, waar rondom wordt gewoond, gewerkt en ontspannen, met in de nabije omgeving een aantal scholen, waarvan patiënten bij de herintegratie gebruik kunnen maken.De belangrijkste en meest veelzijdigste route door de wijk is via de Bergensesteenweg. Hieraan ligt het (braakliggende) perceel voor mijn opgave. Het ligt vlakbij de bekende “Kelders van Kuregem” ,een grote markt waar iedereen uit de buurt en omstreken komt. Het perceel loopt door het bouwblok heen naar de Kliniekweg, een rustige woonstraat. Buurtgenoten kunnen gebruik maken van activiteiten die binnen de muren van de kliniek worden ontwikkeld, terwijl patiënten gebruik kunnen maken van functies in de buurt. Tussen buurt en gebouw ontstaat een interactie op programmatisch en sociaal vlak.

Strategie

Afdelingen

Het reïntegratieproces/zorgtraject van de patient staat centraal. Dit proces ziet er als volgt uit: de patiënt wordt opgenomen op de ‘opname-afdeling’ om vervolgens via de ‘behandel-afdeling’ te reïntegreren op de ‘reïntegratie-afdeling’. Bij dit zorgtraject van de patiënt neemt de mate van zorg en controle af, terwijl de mate van interactie en prikkels toeneemt.

Hergebruik

Gekozen is voor hergebruik van het leegstaande kantoorpand in het plangebied, waardoor het maximaal kan ‘opgaan’ in de stedelijke omgeving. Er blijft een ruime buitenruimte over, die wordt ontworpen als een stadspark en daarmee gebruikt kan worden door zowel de stad als de kliniek.

Aan dit stadspark staat een bestaand gebouw dat is opgebouwd uit drie volumes: een kantoorge- deelte aan de Bergensestraatweg, een magazijn met grote overspanningen en een opslag aan de achterzijde. De bestaande gevels zijn niet van enige waarde en worden gesloopt. Wat overblijft zijn drie verschillende betonnen skeletten; een kantoorstramien, het magazijn, dat wordt gedomineerd door vier anderhalve meter dikke ronde kolommen, en een opslag die door een inefficiënt stramien voor dit type kliniek wordt gesloopt.

Hoofdopzet gebouw

Belangrijk is de positionering van de afdelingen met de daarbij horende buitenterrassen. Het gebouw ligt aan de rand van een nieuw, publiek toegankelijke park. Het park wordt doorgetrokken in de begane grond van het gebouw. In deze ‘gemeenschappelijke’ begane grondverdieping bevindt zich een schakering van functies die door de buurt en door de kliniek gebruikt kunnen worden. Gezamenlijk en soms gescheiden.

Terwijl het gros van de functies zich in het hoofdgebouw bevinden, liggen een aantal functies verderop in het park, zoals de tuinwerkplaats en een woonruimte voor bijna uitbehandelde patiënten.

De hoofdentree (met entreesluis) en de separate ingang voor de open re-integratie afdeling bevinden zich aan de centrale as, waar ook alle faciliteiten en de ontsluiting zich in bevinden. Deze as komt op alle etages terug en zorgt voor herkenning en structuur.

Alle afdelingen hebben een eigen buitenterras die opgenomen is in de gebouwmassa en gekoppeld is aan de sociale ruimte van de desbetreffende afdeling. Dit zorgt voor privacy en is een rustige plek om bijvoorbeeld een sigaret te roken. Voor de buitenterrassen wordt optimaal gebruik gemaakt van het verspringende volume van het gebouw. De nieuwe terrassen geven de FPA een groen uiterlijk.

Het principe van de plaatsbepaling van de verschillende afdelingen is eenvoudig: hoe strenger het regime, hoe groter de afstand tussen openbaar en de afdeling. En hoe losser het regime, hoe groter de integratie tussen de openbare ruimte en de afdeling.

De re-integratie afdelingen bevinden zich dichtbij de sociale activiteiten van de begane grond. Er is veel interactie tussen de patiënten onderling en tussen patiënten en de recreanten in het park. Patiënten werken buiten de kliniek en komen en gaan wanneer ze dat willen. De controle is gering, door één teampost voor twee afdelingen.

De twee behandel-afdelingen zijn gesitueerd op de 1e en 2e verdieping van het voormalige kantoorgedeelte. Deze afdelingen zijn ruimtelijk compact en liggen verhoogd ten opzichte van de drukke Bergensesteenweg. Hierdoor vind er interactie plaats tussen de patiënten onderling maar minder tussen patiënt en omgeving. Het grootste gedeelte van de patiënten werkt buiten de kliniek en mede hierdoor hebben ze een klein gezamenlijk terras. Beide afdelingen hebben een teampost bij entree van de afdeling. Er is controle op het toetreden en verlaten van de afdeling en indirecte controle op de afdeling zelf.

De opname-afdelingen zijn in het grootste volume opgenomen. Hier bevinden zich de meest kwetsbare patiënten, die de meeste tijd doorbrengen binnen de kliniek. De twee afdelingen zijn ruim van opzet en er is een groot gezamenlijke terras waar gerecreëerd kan worden. De veiligheid op de afdeling wordt gewaarborgd door de teampost, deze overziet de afdeling.

Op de bovenste verdieping bevinden zich voor noodsituaties twee isoleerkamers met eigen buitenruimte en het kantoorgedeelte.

"TUSSEN" • Forensisch Psychiatrische Afdeling • Brussel, Kuregem • Dave Oorschot

Materialisatie, gevelbenadering en detaillering

De gevel vormt de filter tussen binnen en buiten en bepaald de hoeveelheid prikkels in de binnenruimtes en mate van interactie tussen binnen en buiten.

Terwijl de bakstenen gevel wat betreft materiaalgebruik aansluit bij zijn omgeving, onderscheidt hij zich in kleur en dieptewerking. De witte terrasserende volumes vormen een natuurlijke voortzetting van de groen/witte materialisatie van het park.

De gebouwen hebben een streng patroon van smalle ramen. Terwijl het vele glas voor een open en licht gebouw zorgen, vormen de vele penanten en de diepe ‘binnennegges’ een visuele filter. De negges kunnen worden benut als gebruiksruimte en de functie en het behandelregime bepaald hun vormgeving.

Op strategische punten zijn banken in de negge opgenomen, hier kan gepraat worden of naar het park gekeken worden. Alle dagkanten zijn voorzien van hout. Op de opname afdeling is dit onbehandeld net als de kozijnen en op de behandel kamer is dit afgelakt. Door de laklaag weerspiegel de omgeving enigszins. In de kamers is de negge af te sluiten met luiken van translucent glas. Dit geeft de patiënt de keuze om het aantal prikkels te verminderen en mocht dit gewenst zijn kunnen de luiken door de behandelaars op slot gedaan worden om er een prikkelarme kamer van te maken. Het geheel oogt rustig en is in balans voor zowel de patiënt als de gebruiker van het park.

"TUSSEN" • Forensisch Psychiatrische Afdeling • Brussel, Kuregem • Dave Oorschot

Park

De grootste (buiten)ruimte binnen het plan is het publieke park. Hier komt ontspanning, werk en sociale interactie samen. Er is een kookwerkplaats waar gewerkt en gegeten wordt, maar er zijn ook sportfaciliteiten en zitgelegenheden. Groen-houdende bomen zorgen voor een natuurlijk dak en zorgen voor extra privacy voor de bewoners van zowel de kliniek als de aanliggende woningen.

"TUSSEN" • Forensisch Psychiatrische Afdeling • Brussel, Kuregem • Dave Oorschot

Het gehele plan is een plek waar behandelaar, patiënt en maatschappij samenkomen om te recreëren en te werken in een stedelijke setting. Het gebouw gaat een relatie aan met de stad en is daarmee integraal onderdeel van de maatschappij. Het levert een therapeutische bijdrage aan het proces van herintegratie van de patiënt.

 

Dave OorschotAcademie van Bouwkunst Rotterdam

geen berichten meer mogelijk